Giống ngựa – Wikipedia tiếng Việt

Giống ngựa là những giống vật nuôi khác nhau của loài ngựa được chọn giống, lai tạo và phát triển. Hiện nay trên thế giới có hơn 100 giống ngựa nổi tiếng và được công nhận, người ta đã gây được khoảng hơn 100 giống ngựa, chúng được phân biệt qua hình dáng, kích thước và tính khí. Có những loại được pha giống để cố tình tạo ra những đặc điểm mà người ta muốn như để đua, để làm việc đồng áng, để chăn cừu hay bò, để kéo xe, để cầy bừa. Có những giống bị pha tạp bởi ngẫu nhiên ở cùng trong vùng, chung đụng nên pha trộn giống với nhau.

Loài ngựa hoàn toàn có thể phân ra làm ba loại : ngựa chạy nhanh, ngựa thao tác và loại ngựa nhỏ. Ngựa chạy nhanh được cấy giống ở miền nam nước Mỹ, trong khi đó loại ngựa thao tác được cấy giống ở miền bắc nước Mỹ. Loại ngựa nhỏ có lẽ rằng được cấy giống từ miền nam nước Mỹ. Nhiều loại ngựa chạy nhanh đều là dòng giống con cháu của loài ngựa Ả rập. Ngựa thao tác được những chàng hiệp sĩ với áo giáp nặng nề thời Trung Cổ ưu tiên dùng để cưỡi khi lâm chiến. Sau này chúng được dùng làm những cộng việc nặng nề của đồng áng như cầy bừa, kéo xe và những việc làm nặng nhọc khác .

Vào khoảng thế kỷ 19, ngựa làm việc thay thế loài bò ở Bắc Âu và Bắc Mỹ Châu. Ngựa cưỡi (riding horse) cao từ 142 cm đến 157 cm, nặng từ 350 kg đến 600 kg. Ngựa kéo (draft horse) khỏe to lớn hơn, cao 163–183 cm, nặng 700–1000 kg. Loài ngựa cưỡi thường lớn hơn, bắt đầu vào khoảng 15,2 hands (62 inches-157 cm) thông thường cao khoảng 17 hands (68 inch, 173 cm), trọng lượng 500–600 kg (1.100 đến 1.300 lb) hoặc khoảng bình thường cao ít nhất 16 hands (64 inch-163 cm) và có thể cao đến 18 hands (72 inch-183 cm) nó có thể nặng từ khoảng 700 đến 1.000 kg (1.500 đến 2.200 pounds).

Những loại ngựa thấp hơn 1.45 mét được xếp vào loại ngựa nhỏ, có con cao khoảng chừng 0.65 mét. Hầu hết ngựa nhỏ thuộc giống Celtic. Bù cho thể xác nhỏ nhoi của mình, loại ngựa này có tiếng là mưu trí và khôn lanh. Mặc dù nhỏ bé hơn nhưng những con ngựa thuộc giống ngựa lùn lại khỏe hơn những con ngựa thường thì. Các thành viên thuộc giống ngựa lùn chỉ yên cầu một nửa lượng thức ăn một con ngựa thông thường tiêu thụ nếu chúng có cùng khối lượng. [ 1 ] Khác với trâu, bò, việc chăn nuôi ngựa, nhất là ngựa giống có nhu yếu cao hơn rất nhiều. [ 2 ] Khi nuôi ngựa, người chăn nuôi cũng cần hiểu biết 1 số ít đặc thù đa phần những giống ngựa nội, ngựa lai, ngựa nhập nội để lựa chọn loại giống nuôi tương thích. [ 3 ]Các nòi ngựa khác nhau thường được những người gây giống chia làm ba loại. Ngựa được phân loại ” ngựa máu nóng ” ( hot-bloods ), ” ngựa máu lạnh ” ( cold-bloods ), ” ngựa máu ấm ” ( warm-bloods ), không phải dựa trên thân nhiệt, mà dựa trên tính khí và nguồn năng lượng của ngựa .

• Loại thứ nhất là “máu nóng” hoặc thuần chủng – đó là các nòi Arập và Thoroughbred. Các nòi ngựa này có nhiệt độ máu cũng như các nòi khác, tức là máu của chúng chẳng hề “nóng” hơn các nòi khác. Sở dĩ chúng được đặt tên như vậy vì tính khí mạnh mẽ và vì chúng có gốc gác từ các nòi Arập và Barb ở các xứ nóng Bắc Phi và Arập. “Ngựa máu nóng” gồm các dòng ngựa phương đông như ngựa Á Rập (Arabian horse), Akhal-Teke (ở Turkmenistan), Barb (ở Bắc Phi), ngựa Thoroughbred (tuyển từ ngựa phương đông) của Anh. Ngựa máu nóng dễ dạy, can trường, tính khí tốt, khôn, chạy nhanh và linh động. Thân thể cân xứng, mỏng da, và chân dài. Ngựa này huấn luyện để chạy đua và dung trong kỵ binh.
• Loại thứ hai là “máu lạnh”, cũng không phải vì chúng có máu lạnh mà vì chúng là ngựa kéo to con, nặng cân, điềm đạm từ các xứ phương bắc khí hậu lạnh. “Ngựa máu lạnh” là các dòng ngựa có cơ bắp, có sức mạnh, tính nết hiền lành, thích hợp việc kéo xe hay kéo cày. Dòng ngựa Shire, nổi tiếng mạnh, tuy chậm, dùng cày đồng đất sét.
• Loại thứ ba là “máu ấm” hoặc “nòi lai”, chúng là ngựa lai giữa các nòi máu nóng và máu lạnh. Chính nhóm này cung cấp các chú ngựa thể thao hiện đại nhất, trừ ngựa đua hầu như bao giờ cũng thuộc nòi Thoroughbred. Nguồn gốc tổ tiên của nòi Thoroughbred có thể qui tụ vào ba con ngựa giống nổi tiếng: Byerly Turk (khoảng năm 1689), Darley Arabian (khoảng năm 1705) và Godolphin Arabian (khoảng năm 1728). “Ngựa máu ấm” là các dòng ngựa cưỡi (riding horse), như Trakehner hay Hanoverian, do lai tạo giữa ngựa chiến với ngựa Á Rập hay Thoroughbreds. Ngựa có thân hình cân xứng, mảnh dẻ, lớn con, tính hiền hòa. Để tạo ngựa cưỡi nhỏ con hơn, thường dùng ngựa Pony.

Người ta cũng xếp vào bốn nhóm chính :

• Ngựa nhẹ (Light Horses). Giống ngựa có xương nhỏ, chân mỏng và trọng lượng ít hơn 1300 pounds, ví dụ như loài Ngựa Thuần Chủng Thoroughbreds, Quarter Horses, ngựa Morgans, Arabians, Saddlebreds và Tennessee Walkers. Giống “Light horses” thường có khoảng chiều cao từ 14 đến 16 hands (cách đo theo bàn tay) tương đương (56-64 inch – 142–163 cm) nặng khoảng 380–550 kg (840 đến 1.200 lb).
• Ngựa năng (Heavy Horses). Loài này có thể nặng trên 2000 pounds, rất mạnh, xương lớn, chân to mạnh mẽ các loài tương tự như: Percherons, Clydesdale, Shire, Belgian và Suffolk horses.
• Ngựa lùn (Ponies). Loài này thông thường chiều ngang không quá 58 inches, cao khoảng 14,2 gang tay các loài tương tự như: Shetland, Haflinger, Caspian, Fell, Fjord và Chincoteague ponies. Cũng thuộc loài ngựa, nhưng pony là loài ngựa tí hon, thấp hơn 147 cm (< 14.2 hands), có hình dạng khác hơn ngựa thường (chân ngắn, phần bụng giữa chân trước và chân sau khá dài, cỗ ngắn và thô, đầu ngắn, trán rộng), tính tình hiền hậu, thông minh. Ngựa Shetland Pony chỉ cao 102 cm.
• Ngựa hoang (Feral Horses). Loài này có hai loại hoang dã và bán hoang dã ví dụ như ngựa Mustang là điển hình cho giống ngựa thả rông

Dựa vào nước chạy có ngựa tế ( chạy đua nước lớn ), ngựa kiệu ( chạy lúp xúp ), ngựa sải ( nhảy theo sải ), dựa vào sức khỏe thể chất có ngựa bền ( chạy dai sức ), ngựa bở ( chạy yếu sức ), ngựa nục ( mập béo ), ngựa lao ( đau ốm mất sức ). Dựa vào đặc thù việc làm ship hàng có ngựa Ký, ngựa Kỳ ( dùng cho chiến trận ), ngựa Nô ( dùng cho vận tải đường bộ ), ngựa Đài ( dùng cho thông tin liên lạc, Giao hàng sản xuất ) … Căn cứ vào đặc thù, việc làm, người ta lại chia ra : ngựa hoang, ngựa rừng, ngựa nhà, ngựa đua, ngựa kéo, ngựa cày …
Về ngựa chiến, theo tiêu chuẩn xưa đó phải là giống ngựa quý, thuần chủng, có bốn nước đại và ba đợt nhảy cao, chín đức tính tốt. Những ngựa chiến giỏi gồm : ngựa Thố ( Thỏ ), ngựa Câu ( Ngựa Tơ ), ngựa Kỳ ( hay ), ngựa Ký ( Bền ), ngựa Đề ( Móng Thú ), ngựa Tuấn ( Đẹp ), ngựa Lạc ( Vui ), ngựa Bảo ( Quí ), ngựa Phiêu ( Béo ). Những chiến mã nổi tiếng trong lịch sử vẻ vang thường là một trong những loại trên ( còn được gọi là thần mã ) như ngựa Bạch Long Câu, Xích Kỳ, Hồng Lư, Thiên Mã ( của nhà Tây Sơn ) .

Đối với ngựa đua, phải là ngựa đực, khỏe, chạy nhanh, có dáng hình cao ráo, gân to, thịt săn chắc, chân thẳng và thon chắc, móng chụm, ngực nở, cổ vạm vỡ, khoáy không quá cao, răng trắng đều, bờm dày, lông đều và không được có nhiều màu sắc, sờ vào mượt như lụa. Những con ngựa còn lại, đặc biệt là ngựa lười nhác hay ngựa lai chỉ được dùng cho vận tải, liên lạc, cày bừa nông ngiệp và các công việc khác, những con ngựa đua không nên chọn là mặt béo, mắt sáng nhưng mí mắt quá dày, bờm dày, độ dốc móng thấp[4].

Những giống ngựa trận được những tướng soái thủa xưa quí chuộng vẫn thường là giống ngựa gọi là Thiên-Lý-Mã ( Ngựa chạy ngàn dặm ), như giống ngựa ” Huyết Hãn Mã ” Akhal-Téké, hay giống ngựa gọi là ” Thiên Mã ” như ngựa Jaf Ba Tư và ngựa thuần chủng Ả-Rập, nhập cảng từ những nước Trung Đông ( Ferghana, Turkménistan, Kurdistan, Ba Tư, A Phú Hãn ) theo con đường buôn tơ lụa. Bảo mã thuần chủng Trung Đông mà Viễn Đông gọi là Thiên Mã được chọn theo 12 đức tính như sau : Ba Thứ Dài, Ba Thứ Ngắn, Ba Thứ Rộng và Ba Thứ Thanh .

• Ba Thứ Dài: Cổ dài-Tai dài-Chân trước dài.
• Ba Thứ Ngắn: Lưng Ngắn-Xương Đuôi Ngắn-Chân sau Ngắn.
• Ba Thứ Rộng: Trán Rộng-Ngực Rộng-Mông Đùi Rộng.
• Ba Thứ Thanh là: Da Thanh-Mắt Thanh-Móng Thanh.

Ngoài 12 đức tính nói trên, Bảo Mã đó còn phải có được thêm một Bâu Kiều cao và hai Hông sườn không có thịt. Hơn nữa, việc lựa chọn Ngựa tại nước Việt để huấn luyện và đào tạo thành Con Ngữa còn tùy thuộc vào những điều kiện kèm theo khó khăn vất vả. Người ta không chọn những loại Ngựa Tía Lang Lô ( Ngựa Tía có Dương-Vật sắc lang trắng ) và loại Ngựa Ô Bướm Trán ( Ngựa Ô có đốm lông sắc trắng trước trán ) .Người ta không chọn những loại xoáy như : Xoáy O ( Làm Quan mất chức, Nhọc lo đêm ngày ) ; Xoáy Sầu Bi ; Xoáy vành Tai ; Xoáy Dạng Đôi ; Xoáy Đau Bụng ; Xoáy Đầu Âm ; Xoáy Đùi ( Hậu Xoáy Kiếm theo ý niệm là Hậu Kiếm tan-hoang cửa nhà ) ; Xoáy Hoang-Tông ( Ngựa có Xoáy Hoang-Tông như Mái Nhà Không Đòn Dông ). Chọn loại Ngựa có « Bốn Xoáy Ống » ( gọi là Tứ Trụ ) và có những xoáy như : Một Xoáy Mặt ; Hai Xoáy Gióng ; Cặp Xoáy Minh Đường ; Cặp Xoáy Dạng ; Cặp Xoáy Dang. Cuối cùng, người ta tìm chọn loại Ngựa có những mang tính quý như : Tiền Xoáy Kiếm ( ” Tiền Kiếm thì sang, Hậu Kiếm tan hoang cửa nhà ” ) ; Xoáy Song-Quan ; Cặp Xoáy Bá Đâng ; Cặp Xoáy Mặt .
Ngựa có màu lông rất phong phú, qua quy trình tinh lọc tự tạo của con người tạo nên phong phú sắc lông theo từng tên của giống ngựa. Trong khi rất nhiều loài động vật hoang dã hoang dã có màu lông tương đối giống nhau ( giống hệt ), nhưng động vật nuôi, ví dụ điển hình như ngựa lại có rất nhiều kiểu màu lông. Điều này hầu hết là do độc lạ trong tinh lọc động vật hoang dã hoang dã khác với quần thể giống nuôi nhốt. Toàn thân ngựa được phủ một lớp lông ngắn, mịn nhưng lông phía trên cổ ( bờm ), sau gót chân và đuôi thì rất dài, hơi xù. Phần lớn những loài ngựa chỉ mang một màu lông, dù gam sắc phong phú : ngựa trắng, ngựa hồng, ngựa vàng, ngựa xám, ngựa nâu, ngựa đen. Một số ít loài có 2-4 màu lông ( ngựa khoang hay ngựa lang ) thậm chí còn là nhiều màu lông ( ngũ sắc ) .

Theo cách phân chia của phương Tây: Màu sắc con ngựa thường được xác định bởi các màu sau như: Màu Bay hay màu be (màu nâu đỏ sáng đến màu nâu tối), màu nâu thường (Brown), màu hạt dẻ/Chestnut (màu đỏ không có màu đen), màu gan/Liver (màu nâu rất tối), Sorrel (màu đỏ, giống màu sắc của một đồng xu mới), màu xám (lông đen và trắng hoặc màu trắng hỗn hợp), màu muối tiêu (Salt và Pepper) hoặc màu xám thép/”steel” gray (lông trắng và đen đều trộn lẫn trên hầu hết trên cơ thể), Dapple gray (màu tối đậm xen với màu xám nhẹ), Fleabitten gray (màu đỏ lấm tấm khắp lông), đốm hồng/Rose gray (màu xám với một màu hơi đỏ hoặc màu hồng nhạt pha với nhau).

Theo cách phân loại của phương Đông : Ngựa mà tuyền màu trắng gọi là ngựa bạch ( lông toàn màu trắng ), lông trắng có chen một chút ít đen gọi là ngựạ kim ( lông màu trắng mốc ), lông đen tuyền gọi là ngựa ô, đen pha tí chút đỏ gọi là ngựa khứu, đen pha nhiều đỏ gọi là ngựa hởi, đen pha đỏ tươi là ngựa vang, lông màu đen pha đỏ đậm là ngựa hồng, trắng đen pha chút đỏ là ngựa đạm, lông tím đỏ pha đen thì gọi là ngựa tía, trắng sọc đen là ngựa vằn, ngoài những còn có ngựa xám, ngựa đỏ, ngựa bích. Màu sắc lông ngựa được ghi lại trong sách Trung Quốc có 20 loại ngựa trên cơ sở sắc màu của chúng. Ở Nước Ta 1 số ít ý niệm phân định 14 loại sắc lông ngựa gồm : Ngựa Hạc ; Ngựa Hởi ; Ngựa Kim ; Ngựa Ô ; Ngựa Hồng ; Ngựa Tía ; Ngựa Đạm ; Ngựa Khứu ; Ngựa Chuy ; Ngựa Séo ; Ngựa Bích ; Ngựa Qua ; Ngựa Phiếu ; Ngựa Thông .

• Ngựa xám là loại da đen, có lông trắng pha đen, như con ngựa lùn Connemara từ Ailen.
• Ngựa đốm xám xuất hiện khi các lông xám sẫm tạo thành các vòng đốm trên nền xám nhạt hơn, như ở con ngựa Orlov Trotter này từ nước Nga (ngựa nước kiệu Orlov).
• Ngựa Palomino (tên chỉ màu, không phải chỉ nòi) có màu lông vàng, bờm và đuôi trắng, như ở con ngựa lùn Haflinger này từ nước Áo.
• Ngựa hạt dẻ có màu nâu đỏ, với các mức độ đậm nhạt khác nhau, như ở con French Trotter này từ xứ Nóocmăngđi, Pháp (ngựa nước kiệu Pháp).
• Ngựa hồng lông đỏ hồng, bờm và đuôi đen và các “điểm” đen khác (tai, cẳng chân, mõm) như con ngựa hồng Cleveland này từ nước Anh.
• Ngựa nâu có lớp lông nâu pha đen, bờm, đuôi và cẳng chân nâu, như ở con ngựa Nonius này từ Hungari.
• Nòi Arập là một nòi ngựa quý tộc với cái đầu trang nhã, các chi mảnh mai, đuôi vểnh cao và tính khí hung hăng. Nòi ngựa này được chăm nuôi cẩn thận, được giữ gìn nòi giống suốt hàng ngàn năm ở các nước ban đầu tại vùng Bắc Phi và Arập. Ngựa thuần chủng Arập bốn tuổi, màu hồng pha gụ Lớp lông phủ nhiều màu
• Nòi ngựa Bắc Phi (Barb) và bộ tộc Berber: Nòi Barb chỉ nhường cho nòi Arập vị trí nòi ngựa đầu tiên trên thế giới, từ lâu đã được bộ tộc Berber ở Bắc Phi cưỡi.

Một số giống[sửa|sửa mã nguồn]

Ngựa Mông Cổ

Source: http://caytrithuc.net
Category: Bài viết